قدیمیترین نسخه «قانون» ابن سینا کجاست؟

اگرچه مدیر موزه بوعلی سینای همدان، معتقد است قدیمی‌ترین نسخه خطی کتاب «قانون» بوعلی سینا در این موزه نگهداری می‌شود، دکتر ولایتی می گوید این نسخه در لنینگراد است و دکتر نجفقلی حبیبی نیز می‌گوید در دانشگاه تهران است.

اول شهریورماه، در تقویم ایرانیان روز پزشک نامیده شده است و به این بهانه یادی می شود از ابن سینا بی آنکه کسی سراغ شاهکار او را بگیرد و احوالش را بپرسد که چگونه این کتاب قاره های جهان را در نوردیده اما هنوز در کشور خودمان مظلوم است و زیاد به آن توجهی نمی شود. آنچه می خوانید گزیده گزارش ایبنا درباره قدیمی ترین نسخه «قانون» ابن سیناست. به گفته دکتر علی‌اکبر ولایتی، قدیمی‌ترین نسخه کتاب «قانون» که در لنینگراد نگهداری می‌شود، در سال 1175 یعنی 138سال بعد از فوت ابن‌سینا بازنویسی شده است. نسخه «قانون» کتابخانه ملک هم از قدیمی‌ترین نسخه‌های موجود از این کتاب است.

کتابخانه فرهنگستان علوم و انستیتو ملل آسیا «شعبه لنینگراد» قدیمی‌ترین کتابخانه دولتی روسیه است که در سال 1714 میلادی به فرمان پترکبیر (1672-1725 م) در سن پترزبورگ تاسیس شد و بیش از پانزده میلیون جلد کتاب دارد.

بخش کتاب‌های چاپی این کتابخانه نشریاتی بسیار کمیاب از نخستین ادوار چاپ سنگی به زبان فارسی دارد. قدیمی‌ترین کتاب چاپ سنگی فارسی این کتابخانه «گلستان سعدی» است که در سال 1199 شمسی در تبریز چاپ شده است.

در موزه آرامگاه بوعلی

به بیان فاطمه زارعی، مدیر موزه بوعلی سینای همدان، قدیمی‌ترین نسخه خطی کتاب «قانون» بوعلی سینا در این موزه نگهداری می‌شود.

این نسخه خطی کتاب «قانون» مجموعه کامل دستنویس در قطع وزیری است که در دوره صفویه نگاشته شده که از جاذبه‌های اصلی موزه و مورد توجه بازدیدکنندگان و گردشگران خارجی است.

زارعی درباره این کتاب عنوان کرده: «کتاب «قانون در طب» یکی از کتاب‌های ابن سینا در زمینه پزشکی است که نزدیک به 700 سال در مراکز علمی اروپا تدریس می‌شد و اصل کتاب به زبان عربی نوشته شده است. این کتاب مهم‌ترین و مفصل‌ترین کتاب ابن سینا در طب و از مهم‌ترین کتاب‌های طبی در تمدن ایران پس از اسلام و از جمله مهم‌ترین آثار پزشکان دنیای قدیم است.»

در موسسه ملک

قدیمی‌ترین نسخه کتاب «قانون» موجود در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، متعلق به سده 6 هجری است که توسط بانو عزت‌ملک ملک، دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک به این مجموعه اهدا شده است.

در میان شرح‌های نوشته شده برای این کتاب نیز آثاری خطی وجود دارد که به دلیل نزدیک بودن به زمان تالیف کتاب «قانون» در طب اهمیت زیادی می‌یابند. از جمله آن‌ها می‌توان به «توضیحات القانون» تالیف سدیدالدین کازرونی اشاره کرد. مجموعه این آثار ارزشمند سال گذشته در قالب نمایشگاهی، در دهه کرامت، در محل موسسه ملک به نمایش درآمدند.

در دانشگاه تهران

دکتر نجفقلی حبیبی، مصحح کتاب «قانون در طب» بوعلی سینا، سال گذشته درمراسم تجلیل از پزشکان همدان، اشاره کرده بود که قدیمی‌ترین نسخه کتاب «قانون» در دانشگاه تهران است.

وی در این آیین گفته بود: «بوعلی سینا معادلات پوچ، خرافات و جادوگری مرسوم در بین مردم جامعه را در امر پزشکی بهم ریخت و آدمی را از خرافات نجات داد.»

بد نیست بدانیم

ابن‌سینا، در سال 403 قمری در گرگان نوشتن «قانون» را آغاز کرده و از آنجایی که شیخ‌الرئیس آواره بود و به دلیل این‌که نمی‌خواست به دربار سلطان‌محمود غزنوی برود، کتاب «قانون» را با فاصله و در چند منطقه نگاشته است. بخشی از کتاب در 405 نوشته شده و قسمت‌هایی از آن در دربار شمس‌الدوله دیلمی به نگارش درمی‌آمد. بخشی از آن را در شهرری و بقیه را در همدان تا سال 414 قمری به پایان رساند.‌

اصل کتاب «قانون» در پنج فصل به زبان عربی است و تاکنون به زبان‌های متعددی از جمله لاتین، فرانسه، آلمانی، ‌انگلیسی، ‌ازبکی، عبری، ‌فارسی و اردو ترجمه شده ‌است. زنده‌یاد عبدالرحمان شرفکندی، فردی است که این کتاب را سال‌ها پیش به فارسی ترجمه کرد.

کتاب «قانون» در حدود 800 سال در مغرب‌زمین کتاب مرجع پزشکی بود و تا همین چند سال پیش در دانشگاه «منکولیه» فرانسه به‌عنوان منبع درسی تدریس می‌شد.

یکی از محققان هندی تلخیص‌ها و شرح‌هایی را که در کتاب قانون نوشته شده احصاء کرده و معتقد است که بیش از 200 شرح و خلاصه بر این کتاب نوشته شده است. بعد از شرح‌های قرآن و شرح‌هایی که بر کتاب‌های محی‌الدین ابن عربی نوشته شده، «قانون» سومین جایگاه را از آن خود کرده است.

این کتاب نخستین کتاب پزشکی است که تا این حد شرح و تلخیص شده است. «تلخیص ابن تلمیذ»، «تلخیص ابونصر سعید ابوالخیر مسیحی»، «التحفه السعدیه»، «تلخیص قانونچه» توسط محمدبن عمر چغمینی و همچنین «شرح ابن نفیس قرشی»، «تحفه سعدیه قطب‌الدین شیرازی»، «شرح حکیم شمس‌الدین محمد آملی» و «شرح صدر‌الدین علی جیلانی» از جمله این آثارند.

کتاب 5 جلدی «قانون» که توسط حکیم عبدالحمید موسس و رئیس دانشگاه «همدرد» دهلی‌نو منتشر شده، از جمله نسخه‌های نفیسی است که از روی نسخه کتابخانه ایاصوفیه نوشته شده و گفته می‌شود که این نسخه از نسخه دستنویس خود ابن‌سینا تالیف شده است. عبدالحمید همچنین این کتاب را با چهار نسخه چاپی موجود مقابله کرده است.

یکی از شرح‌های مهم «قانون» شرح ابن نفیس است که بر مبنای پژوهش‌های جدید توسط دانشجویان مصری ثابت شده که موضوع کشف «هاروی» درباره گردش خون سال‌ها پیش از این در شرح ابن‌نفیس آمده بوده و این هم از برکات کتاب «قانون در طب» ابن‌سینا است.

سر ویلیام آسلر (1919-1849)، پدر پزشکی مدرن، کتاب «قانون» را انجیل پزشکی و ابن سینا را مولف مشهورترین کتاب درسی که تا آن زمان نوشته شده بود، می‌داند.